امدادگران روی زمین اینک پس از سال‌ها تجربه می‌توانند به بسیاری از مکان‌های صعب‌العبور دسترسی پیدا کنند و به قایق‌های سرگردان در اقیانوس، افراد مجروح حین اسکی در کوه‌ها یا قربانیان سقوط هواپیما در مناطق دورافتاده امدادرسانی کنند اما برای نجات اضطراری در فضا هیچ نهاد و تشکیلاتی وجود ندارد.

به گزارش اسپیس، شرکت غیردولتی راند پیشنهاد داده‌ است که تاسیس یک سازمان امداد و نجات فضایی، در صورت تامین بودجه و اختیارات کافی، می‌تواند برای کمک به فضانوردان یا گردشگرانی که در مدار پایینی زمین‌ یا حتی ماه گیر افتاده‌اند، ایده خوبی باشد.

این ایده که نوامبر ۲۰۲۳ در قالب یک گزارش طرح شد، اینک توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.

وب‌سایت اسپیس می‌نویسد مطمئنا پرسش‌های بسیاری در این زمینه وجود دارد که باید تا پیش از راه‌اندازی یک سازمان امداد و نجات فضایی به آن‌ها پاسخ داده شود. برای مثال اینکه تاسیس چنین سازمانی چگونه با معاهدات کنونی سازمان ملل متحد در  خصوص اکتشاف‌های فضایی سازگار است، مسئولیت چنین سازمانی با کیست، چه کسی بودجه آن را تامین می‌کند و برای راه‌اندازی آن چه فناوری‌هایی موردنیاز است.

به گفته کارشناسان اگر این چالش‌ها برطرف شوند، راه‌اندازی این سازمان یکی از کمبودهای جدی و بسیار موردنیاز در اکتشاف‌های فضایی را برطرف خواهد کرد.

به گفته آن‌ها، هرچه تعداد افرادی که به فضا می‌روند بیشتر باشد، احتمال وقوع حوادث نیز بیشتر می‌شود. تاکنون و در تاریخ فضانوردی تا ماه اوت ۲۰۲۳، حدود ۷۰۰ نفر به فضا سفر کرده‌اند. البته تعریف اینکه فضا دقیقا به چه چیزی گفته می‌شود، به نوعی نسبی است و بسته به اینکه منظورمان چیست، متفاوت است.

اکثر این افراد فضانوردان حرفه‌ای بودند اما تعدادی از آن‌ها نیز گردشگرانی بودند که پول صندلی‌هایشان را برای تجربه سفر فضایی خودشان پرداخته‌اند. فضانوردان تجاری با آموزش ماموریت‌های خاص مانند آنچه در ماموریت‌های فضایی آکسیوم به ایستگاه فضایی بین‌المللی شاهد بودیم، نیز در این دایره جای می‌گیرند.

بر اساس گزارش ناسا، از این گروه کوچک فضانوردان تاکنون، ۲۱ نفر در جریان ماموریت‌های فضایی جان باخته‌اند. البته باید یادآوری کنیم که این تعداد ممکن است بسته به نحوه تعریف فضا متفاوت باشد. ده‌ها نفر دیگر نیز تاکنون در فضا با مشکلات و تهدیدات حیاتی جدی روبرو شده‌اند که در نهایت از آن نجات یافته‌اند. حوادثی نظیر آنچه برای آپولو ۱۳ در راه رسیدن به ماه یا مشکلی که در پروژه فضایی جمینای ۸ رخ داد.

به گفته دانشمندان، گاهی اوقات شرایط اضطراری تنها ظرف چند ثانیه یا چند دقیقه رخ می‌دهند و ممکن است در عمل نتوان کاری از پیش برد اما دست‌کم یک مورد وجود دارد که در آن، وجود یک سازمان امداد و نجات فضایی ممکن بود بتواند از بروز فاجعه جلوگیری کند. وقتی مهندسان روزها پیش از بازگشت مرگبار شاتل فضایی کلمبیا به زمین در اول فوریه ۲۰۰۳، درباره یکپارچگی کاشی‌های محافظ حرارتی آن تردید داشتند و احتمال می‌دادند که حادثه‌ای رخ دهد اما به دلایل متعددی که بعدها در گزارش طولانی تحقیقات تصادف کلمبیا ذکر شد، فضانوردان وارد جو زمین شدند و هر هفت نفر جانشان را از دست دادند.

ناسا بعدها ده‌ها درس آموخته‌شده از فاجعه شاتل کلمبیا را در ماموریت‌های بعدی‌‌اش به کار گرفت؛ طرح‌هایی از جمله داشتن شاتل‌های پشتیبان در سکوی پرتاب تا در صورت بروز مشکل از آن‌ها استفاده شود. تاخیر پی‌‌در‌پی یا لغو موشک فالکون هوی اسپیس‌اکس و نظایر آن در آخرین لحظه نیز نشان می‌دهد که رعایت جوانب احتیاط و ایمنی در این سال‌ها تغییر چشمگیری کرده و در ماموریت‌های فضایی دوران جدیدی آغاز شده است.

البته ایده وجود تجهیزات و امکانات امداد و پشتیبانی در حال حاضر دست‌کم در مرحله برنامه‌ریزی، عملی شده است؛ اواخر سال ۲۰۲۲ هنگامی که یک فضاپیمای سایوز مستقر در ایستگاه فضایی بین‌المللی با نشت مایع خنک‌کننده مواجه شد و در اینکه بتواند سه سرنشینش را به سلامت به زمین برگرداند، تردید وجود داشت، ناسا به‌سرعت یک سناریو پشتیبان طراحی کرد و پیشنهاد داد یک یا چند نفر از سرنشینان سایوز با کپسول کرو دراگون ۵ که به ایستگاه فضایی متصل بود، به زمین بازگردند. خوشبختانه این ایده به مرحله اجرا نرسید؛ چرا که ظرف چند هفته، یک سایوز جدید به ایستگاه فضایی بین‌المللی ارسال شد.  

افزون بر این، باید در نظر گرفت که رفت‌وآمد به فضا در آینده نزدیک به‌شدت افزایش خواهد یافت. ایلان ماسک، موسس و مدیرعامل اسپیس‌اکس، امیدوار است استارشیپ بتواند چند بار در هفته یا حتی چند بار در روز به فضا پرتاب شود. شرکت‌های دیگری نیز در نظر دارند که چند بار در هفته فضانوردانی را به فضا بفرستند.

کارشناسان می‌گویند تاسیس یک سازمان امداد و نجات ممکن است در عمل یک دهه یا بیشتر طول بکشد اما از حالا باید برای آن برنامه‌ریزی کرد. به گفته آن‌ها برای تاسیس این سازمان می‌توان از طرح کلی سازمان‌های امداد و نجات مشابه بهره برد. برای مثال سازمانی که زیردریایی‌ها را بدون توجه به جایی که سرگردان‌اند یا بدون در نظر گرفتن ملیت آن‌ها، نجات می‌دهد.

یک مثال دیگر ممکن است دفتر هماهنگی دفاع سیاره‌ای ناسا باشد. این دفتر مدت کوتاهی پس از انفجار و برخورد غیرمنتظره یک جرم آسمانی کوچک به چلیابینسک روسیه در ۱۵ فوریه ۲۰۱۳ و به منظور هماهنگی بهتر در واکنش سریع به چنین برخوردهایی، تاسیس شد.

هدف از تاسیس چنین سازمانی، مقابله با سناریوهای برخورد سیارکی به زمین و برنامه‌ریزی برای اینکه در صورت اطلاع از یک برخورد قریب‌الوقوع، چه اقدام‌هایی می‌توان انجام داد، تعریف شد.

خوشبختانه چنین سناریوهایی در حال حاضر صرفا احتمالی و فرضی باقی مانده‌اند، چرا که ستاره‌شناسان با وجود چند دهه جست‌وجو، هیچ سیارک خطرناکی را که در مسیر برخورد احتمالی با زمین باشد، پیدا نکرده‌اند.

به گفته کارشناسان، با توجه به مسائل امنیتی و تجاری، در زمینه همکاری جهانی نامحدود چالش‌هایی وجود دارد. از سوی دیگر کارشناسان هشدار می‌دهند که همه ما در یک قایق نشسته‌ایم و باید در کنار یکدیگر سیاره‌ و همنوعانمان را از خطرات احتمالی نجات دهیم.

گام اول در راستای تاسیس یک سازمان امداد و نجات فضایی می‌تواند برگزاری‌ نشست‌های فضایی رایج باشد که در آن‌ها، محققان و مهندسان با هم ملاقات ‌کنند. این کار می‌تواند با شناسایی سازمان‌هایی که هم در بخش دولتی و هم در بخش صنعت فعال‌اند، شروع شود. در این نشست‌ها می‌توان در مورد هزینه و راه‌هایی برای آسان‌تر کردن امداد و نجات گفت‌وگو کرد. برای مثال این ایده می‌تواند بررسی شود که تجهیزات اتصال فضاپیماها به صورت یکپارچه و استاندارد طراحی شوند تا فضاپیماها در صورت لزوم بتوانند به یکدیگر خدمات ارائه دهند.

برخی از زیرساخت‌های قانونی کنونی نیز ممکن است قابل‌تعمیم باشند. برای مثال، سازمان ملل متحد چارچوبی برای همکاری بین‌المللی با عنوان معاهده فضای ماورای جو مصوب سال ۱۹۶۷ دارد که زیربنای اغلب قوانین بین‌المللی فضایی محسوب می‌شود. از آن جمله می‌توان به پیمان نجات فضانوردان یا اصطلاحا بازگرداندن فضانوردان و بازگرداندن اجسام پرتاب‌شده به فضای بیرونی جو زمین اشاره کرد که به نام پیمان نجات شناخته می‌شود. این معاهده توافقی بین‌المللی درباره حقوق و الزامات کشورهای عضو در خصوص نجات فضانوردان در فضا است که در سال ۱۹۶۸ اجرایی شد.

در مورد اکتشاف‌های فضایی در ماموریت‌های ماه نیز توافق‌نامه‌هایی وجود دارد؛ از جمله مسئولیت‌های قانونی شرکای فضایی در ایستگاه فضایی بین‌المللی و نظایر آن.

به گفته کارشناسان، مهم این است که از حالا از خطرات پیش‌ رو برای گردشگران فضایی آینده آگاه بود، برای تک‌تک موارد احتمالی برنامه‌ریزی کرد و برای تامین منابع لازم برای اجرایی کردن آن تمهیداتی اندیشید.